شانزدهمین جلسه نقد و اندیشه با موضوع «صیانت از اخلاق در فضای مجازی با تمرکز بر گفتمان اخلاق محور در فضای مجازی» با حضور هادی خانیکی، پژوهشگر و استاد علوم ارتباطات، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری استاد حوزه و دانشگاه و فعال فضای مجازی و سیدبشیر حسینی استاد دانشگاه و رئیس باشگاه سواد رسانه‌ای پیش از ظهر امروز ۲۵ اردیبهشت ۹۸ در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین زائری در این نشست با اشاره به اینکه فضای مجازی تابعی از فضای حقیقی است، گفت: اگر می‌خواهیم فضای مجازی را اصلاح کنیم، ناچاریم در ابتدا فضای حقیقی را اصلاح نمائیم. معتقدم که همه جای دنیا با مشکلات اجتماعی مواجهند اما بیشتر آنها به جای حرف زدن درباره آن مسئله اجتماعی، تفکر می‌کنند و راه‌حل‌های دقیق و جدید می‌یابند.
وی با اشاره به سخنان شهید بهشتی یادآور شد: یکی از محورهای جدی سخنان وی، پرهیز از زیاد سخن گفتن بود. رهبران انقلاب اسلامی از نهادی برخاسته بودند که شیوه اغلب آنها سخنرانی بود. این شیوه در کنار همه محاسنی که دارد، یک آفت مهم دارد و آن این است که ما را از تفکر و یافتن راه حل مسائل اجتماعی باز می‌دارد.
زائری: مشکلات فضای مجازی‌مان، سرریز همان مسائل فضای واقعی است
این پژوهشگر حوزه مجازی تأکید کرد: رؤسای قوای ما و مسئولان کشور به جای آنکه دستور اجرایی بدهند، سخنرانی می‌کنند و کسی به آنها نمی‌گوید که اساساً جایگاه شما برای اجرایی شدن همان سخنانی است که بیان می‌کنید. مطالبه‌گری، کارِ روزنامه نگاران، رسانه و منبری‌هاست و نه مسئولان.
وی تصریح کرد: اگر ایراداتی در فضای مجازی مشاهده می‌کنیم، به دلیل سرریز همان مسائل فضای بیرونی است. ما این مسائل را در فضای بیرونی نادیده می‌گیریم. باید آموزش را از دوره پیش دبستانی آغاز کنیم. در گذشته خانواده مسئول پرورش افراد بود اما اکنون رسانه‌ها چنین جایگاهی یافته‌اند. متأسفانه برنامه‌های تبلیغاتی تلویزیون ما به شدت بی اخلاقی را رواج می‌دهند. این تبلیغات در بهترین زمان جذب مخاطب در تلویزیون به نمایش در می‌آید و آن گاه مدیران رسانه‌ای از یک روحانی یا یک مدرس اخلاق می‌خواهند تا در بدترین زمان جذب مخاطب، اخلاق را به مخاطبان آموزش دهند.
زائری ادامه داد: متأسفانه در مهدکودک‌ها به جای آموزش اخلاق به کودکان، برای آنها فقط سی دی‌های کارتون می‌گذارند و از خانواده‌ها هم می‌خواهند تا این سی دی‌ها را در اختیار مهدکودک‌ها قرار دهند. در شرایط فعلی اگر بخواهیم بهترین کتاب‌های دینی و اخلاقی رده سنی کودکان را نام ببریم، ناچاریم به همان آثار مرحوم مهدی آذری یزدی اشاره کنیم و متأسفانه فاصله بین تلاش، اقدام و نیاز در کشور ما زیاد است.
وی در بیان مسئله دیگر در مواجهه با فضای مجازی به آموزش سواد رسانه‌ای پرداخت و گفت: این فهم که ما نیازمند آموزش سواد رسانه‌ای به جامعه هستیم، در اواسط دهه هفتاد به وجود آمد. در آن سال‌ها هنوز در فضای رسانه‌های مکتوب بودیم و هنوز فضای وب چنین جایگاهی نیافته بود. در چنین فضایی که یک نوجوان ۱۲ یا ۱۳ ساله می‌تواند از فضای وب به خوبی استفاده کند و اگر مستعد باشد حتی می‌تواند به درآمد هم دست یابد، باید مهارت گفتگو را به آنها تعلیم دهیم. من از محدودسازی فضای مجازی سخن نمی‌گویم چون این امر شدنی نیست و ما چاره‌ای جز ورود به این فضا نداریم، پس معتقدم باید آموزش در این خصوص در سنین کودکی صورت گیرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: معتقدم ما خلاء جدی در امر تربیت داریم. نسل امروز، نسلی رها و یله است که آموزش و تربیت ندیده و ما با توجه به سرعت تحولات اجتماعی، نقشه‌ای برای تربیت آنها نداریم. فرزندان ما تعاملاتی با فضای مجازی دارند که پدران و مادران آنها هرگز این تعامل را نداشته‌اند.
زائری ادامه داد: ما نمی‌توانیم مسائل اجتماعی را جدا از یکدیگر تحلیل کنیم و به یقین اگر حاکمیت خطایی کرده است، اثرش قطعاً بر مردم مشخص می‌شود. زندگی دینداری یعنی همه مسائل ما باید در این منظومه باشد. وقتی اجازه نمی‌دهیم افراد آن طور که می‌خواهند خود را بروز و ظهور دهند، آنها این رفتارهایشان را در فضای مجازی به نمایش می‌گذارند. باید تلاش کنیم این باور دینی که انسان همواره خودش را در محضر خدا ببیند محقق شود.
وی همچنین به مسائل پیش رو در تحقق آموزش سواد رسانه‌ای اشاره کرد و گفت: باید در مواجهه با واقعیت، آن را بپذیریم، مثلاً وزیر آموزش و پرورش در مواجهه با کلیپی که از مدارس در فضای مجازی منتشر شد، نباید فرافکنی کند. اگر این مسائل را بپذیریم، می‌توانیم راه حل‌های آن را نیز بیابیم. ساده انگاری و برخورد سلبی با مسائل اجتماعی جلوی راه حل‌های جدید را می‌گیرد.
حسینی: اخلاق در فضای حقیقی و مجازی، یکی است، اما…
سیدبشیر حسینی نیز در این برنامه با تأکید بر ضرورت اجرایی شدن گفتمان اخلاق در فضای مجازی گفت: مردم ما دو تا «من» دارند، «من» فضای مجازی آنها با فضای عادی متفاوت است. نخستین ویژگی «من» فضای مجازی، نامحدودی و بی قاعدگی است. فضای فیزیکی محدودیت‌هایی دارد که ما در فضای مجازی قائل به آن محدودیت‌ها نیستیم، بنابراین اقتضای اخلاقی متفاوتی نیاز دارد. ویژگی‌های فضای مجازی از جمله عدم محدودیت و بی قیدی می‌تواند ما را به سمت بی اخلاقی پیش ببرد. محدودیت‌های فضای فیزیکی فشارهایی را به فرد تحمیل می‌کند که وقتی او در مواجهه با فضای مجازی قرار می‌گیرد می‌تواند بدون آن محدودیت‌ها احساس واقعی خود را بروز دهد.
وی افزود: از طرفی به طرز بسیار عجیبی فضای مجازی کاربر را «با منِ برابر» مواجه می‌کند، در حالی‌که در فضای حقیقی به شدت سلسله مراتب رعایت شده است. هر کاربری با هر شرایط سنی و اجتماعی امکان حضور در چنین فضایی را می‌یابد بدون اینکه محدودیتی احساس کند. فکر می‌کنم در واقع اخلاق فضای مجازی و فضای حقیقی یکی است اما در آنجا احساس بی قیدی بیشتری به کاربر دست می‌دهد.
حسینی در بخش دیگری از سخنانش به مسئله سواد رسانه‌ای پرداخت و تأکید کرد: نهضت سواد رسانه‌ای باید محقق شود. معتقدم همان گونه که امام راحل در دهه شصت نهضت سوادآموزی را به عنوان راه حل مطرح کرد و دستور آن را ارائه داد و این امر در همه سطوح اجتماعی شکل گرفت و ترویج شد، نهضت سواد رسانه‌ای نیز باید محقق شود.
وی یادآور شد: ما هنوز باور نکرده‌ایم که با چه بحرانی مواجهیم. مسائل اجتماعی ما، مسائل جدیدی نیست اما ابزار جدیدی در اختیار کاربران است و این ابزار آنقدر جدید است که فقط با یک نهضت سواد رسانه‌ای می‌توان جلوی آسیب‌های آن را گرفت.
این استاد دانشگاه از رسانه‌ها به عنوان بزرگترین مانع رشد سواد رسانه‌ای یاد کرد و گفت: رسانه‌ها بیم آن را دارند که اگر سواد رسانه‌ای به وجود آید، دیگر رسانه آنها دیده نشود.
وی در بخش دیگری از سخنانش به آموزش سواد رسانه‌ای از پایه دهم آموزش و پرورش اشاره کرد و گفت: من هم می دانم که آموزش سواد رسانه‌ای در این مقطع به دانش آموزان خیلی دیر است اما برخورد آموزش و پرورش با موضوع سواد رسانه‌ای بسیار نمایشی است. آنها به من اعلام کردند که ما فقط در این مقطع می‌توانیم امکان نگارش کتاب تازه داشته باشیم!
حسینی تأکید کرد: اگر بخواهیم نهضت سواد رسانه‌ای را جدی بگیریم، می‌توانیم برای نجات خودمان، خانواده‌هایمان و انقلابمان کاری انجام دهیم. مسئله سواد رسانه‌ای، مسئله‌ای جهانی است اما ما هنوز آن را جدی نگرفته‌ایم.
وی در بیان مسئله دیگر در حوزه اخلاقمندی رسانه‌ای توضیح داد: مسئله این است که نسلی که ارتباط چندانی با فضای مجازی ندارند، می‌خواهند برای نسلی که تمام سرمایه‌اش فضای مجازی است، تصمیم بگیرد. بنابراین راه‌حل‌هایی که ارائه می‌دهیم، به ضد خودش بدل می‌شود. متأسفانه مدیران سن و سال‌دار ما کمتر متأثر از فضای مجازی هستند و اگر ما چرخش نسلی را در نظر نگیریم، حتماً سواد رسانه‌ای هم به نتیجه خود نخواهد رسید.
خانیکی: با تکنولوژی فیلترینگ، از گفتمان‌سازی اخلاقی بی‌نیاز نمی‌شویم!
دکتر هادی خانیکی استاد ارتباطات نیز در این نشست با اشاره به اینکه انتظار اخلاق‌مند بودن در فضای مجازی، انتظار درستی است، گفت: اهمیت اخلاق‌مند بودن در فضای مجازی به دلیل وجود فصل مشترک بین این فضا با فضای حقیقی است. اگر اخلاقی بودن در فضای حقیقی با اعمال زور و ترس امکانپذیر نیست، در فضای مجازی نیز نمی‌توان به همین منوال عمل کرد بنابراین راهکار بستن یا فیلترینگ فضای مجازی به هیچ وجه نمی‌تواند موفقیت‌آمیز باشد.
این پژوهشگر حوزه ارتباطات در بخش دیگری از سخنانش به تمهیدات اخلاقی پرداخت که باید در فضای فراجغرافیایی (فضای مجازی) رعایت شود و گفت: نخستین مسئله این است که فضای مجازی به دلیل الگوریتم‌هایی که دارد، کنشگر را به فضای رمانتیک و هیجانی دعوت می‌کند؛ دنیایی که شاید در آن امکان تحقق اهداف و آرزوها وجود نداشته باشد اما آن را امکانپذیر نمایش می‌دهد بنابراین اخلاقی بودن در این فضا متفاوت است. به طور مثال همه ما می‌دانیم که غیبت کردن چیست اما در بُعد رسانه‌ای به آن هیچ توجهی نداریم.
خانیکی ادامه داد: از سوی دیگر، با توجه به فراوانی دسترسی ما، فکر می‌کنیم تسلط فناورانه می‌تواند جای حرف زدن را بگیرد درحالی‌که چنین نیست. مسئله دیگر ضرورت گفتمان‌سازی اخلاقی است. این گفتمان‌سازی نمی‌تواند به صورت امری انجام شود. از کنترل کردن و فیلترینگ تا بالا بردن سهم حضور خود و استفاده از ظرفیت‌های رباتیک، همگی با تکیه بر تکنولوژی انجام می‌شود اما نمی‌توان از عامل انسانی در امر اخلاقی شدن فضای مجازی غفلت کرد. درواقع این شبکه‌ها نیستند که ما را به آدم‌های دیگری تبدیل می‌کنند، بلکه آدم‌های فعال در آن شبکه هستند که این فرایند را رقم می‌زنند. نباید گمان کنیم که تکنولوژی می‌تواند جای گفتمان‌سازی اخلاقی را برای ما پر کند.
وی افزود: ما خشم موجود و ناامیدی و نارضایتی از جامعه واقعی را به شبکه‌های مجازی منتقل می‌کنیم. هر چند ابراز خشم در فضای آنلاین، سریع‌تر اتفاق می‌افتد اما معلوم نیست که نتیجه این کنش چه خواهد بود. مسئله دیگر، نفرت‌پراکنی در فضای مجازی است. ما با انواع و اقسام نفرت‌پراکنی در این فضا مواجهیم. در اینجاست که ضرورت ایجاد گفتمان اخلاقی یا کنش اخلاقی به وجود می‌آید. معتقدم در عین حال که فضای مجازی می‌تواند ما را به یکدیگر نزدیک کند، به نوعی می‌تواند ما را از حق، دور و دورتر کند.
خانیکی در بخش دیگری از سخنانش گفت: نباید از فرصت‌هایی که در فضای مجازی به وجود آمده است، عبور کنیم. کشور ما در آستانه تغییراتی در سطوح مختلف اجتماعی است. ما برخی از رسانه‌ها را دیر پذیرفتیم و از ظرفیت آن استفاده نکردیم اما این دیرفهمی درباره فضای مجازی می‌تواند برای جامعه ما تبعات بسیار سنگین‌تری داشته باشد. هم‌اکنون حکومت، شهروندان و نهادهای اجرایی اصلاً نمی‌دانند باید با فضای مجازی چگونه برخورد کنند. راهکارهایی مثل ممنوعیت، هیچ‌گاه راهگشا نخواهد بود و کشف چگونگی ایجاد فضای گفتگو در فضای مجازی ضروری است.
این استاد دانشگاه یادآور شد: در شرایطی قرار داریم که عمدتاً پیام‌های مثبت به دلیل پایین بودن سرمایه اجتماعی منتشر نمی‌شود و اثرگذاری خود را ندارد اما در مقابل پیام‌های منفی به سرعت انتشار می‌یابند و تأثیرگذارند. در چنین شرایطی حتی سواد رسانه‌ای هم نیازمند توانایی شنیده شدن است و بدون این توانمندی، هرگز موفق نخواهد شد. ما به زور نمی‌توانیم افراد را در فضای مجازی وادار به اخلاقمندی کنیم.
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفتوگو با جامعه ایرانی:
اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس در گفتوگو با جامعه ایرانی تشریح کردند: