مروری بر سیر تطور زبان فقهی و تبلیغی در حوزه قم؛ از تاثیرات رخداد‌های سیاسی تا تحولات در عصر شبکه‌های اجتماعی

زبان فقهی و تبلیغی در حوزه قم از دهه ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ مشخصا دارای سیر تطوری است که از تغییرات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی در کشور و تحولاتی که در این زمینه‌ها رخ داده، نشات گرفته است.

تعاملات متفاوت فقها و علما با جامعه و قدرت‌های مختلف در ایران در روند این سیر در حوزه‌های علمی، دینی و تبلیغی اثرگذار بوده و منجر به تغییراتی در ابعاد و جهت‌های متفاوتی در این زمینه شده است.

حرکت از سمت زبان سنتی و بسته به سمت زبان‌های ساده‌تر و قابل‌فهم برای عموم مردم، و از تبلیغ در فضای فیزیکی به تبلیغ در فضای دیجیتال و مجازی و تمرکز بیشتر بر رفع نیاز‌های اجتماعی و فرهنگی مردم، مولفه‌های تغییر و تطور در زبان فقهی حوزه علمیه قم است که در طی دهه‌های یک قرن و متناسب با شرایط اجتماعی و سیاسی قابل ارزیابی است.

از این منظر باید تغییرات و تطور در زبان فقهی در حوزه‌های علمیه به خصوص حوزه علمیه قم را متناسب با زمانبدی‌های سیاسی و اجتماعی که حوزه علمیه نیز در آن نقش مهمی داشته است، مورد ارزیابی و تقسیم بندی قرار داد.

زبان فقهی سنتی در دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰

در این دوره، زبان فقهی و تبلیغی در حوزه قم بیشتر تحت تأثیر جریان‌های سنتی و نهاد‌های علمی و دینی قرار داشت. زبان فقهی در این دوره متأثر از اصول قدیم فقهی بود که بیشتر متون دینی و فقهی در آن زمان به‌طور مستقیم از زبان عربی استفاده می‌کردند. تبلیغات دینی و فقهی نیز در این دوره عمدتاً محدود به سخنرانی‌ها و جلسات علمی و آموزشی بود که در حوزه‌ها و مدارس علمیه برگزار می‌شد.

زبان فقهی در دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰؛ تاثیر انقلاب سفید و تکنولوژی‌های تازه بر زبان حوزه‌های علمیه

در این دوره، تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران، به‌ویژه وقوع انقلاب سفید و تحولات جهانی، سبب تغییراتی در زبان فقهی و تبلیغی شد. در این زمان، علما و روحانیون به‌ویژه در قم به‌دنبال روش‌های جدید برای ارتباط با مردم و تأثیرگذاری بر جامعه بودند. زبان فقهی از حالت سنتی به سمت زبان ساده‌تر و قابل‌فهم برای عموم مردم تغییر پیدا کرد. تبلیغات دینی نیز شروع به استفاده از رسانه‌های جدید، از جمله رادیو و تلویزیون، کرد.

آغاز تولد فقه سیاسی در دهه ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰

در این دوره، انقلاب اسلامی ایران به وقوع پیوست و زبان فقهی و تبلیغی به‌طور چشم‌گیری تغییر کرد. فقه سیاسی و اجتماعات مذهبی تبدیل به محور اصلی تبلیغات و سخنرانی‌ها شدند. زبان فقهی به‌ویژه در سخنرانی‌های امام خمینی و دیگر روحانیون انقلاب، به زبان ساده و قابل‌فهم تبدیل شد تا مردم بتوانند ارتباط بهتری با مفاهیم فقهی و دینی برقرار کنند. تبلیغات دینی به‌طور گسترده‌تری از طریق مطبوعات، سخنرانی‌ها و بیانیه‌ها منتشر می‌شد.

استفاده از فناوری‌های نوین برای تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی در دهه ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۰

پس از پیروزی انقلاب، زبان فقهی و تبلیغی در حوزه قم همچنان تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی قرار داشت. در این دوره، به‌ویژه با گسترش اینترنت و رسانه‌های دیجیتال، علما و روحانیون به‌دنبال استفاده از فناوری‌های نوین برای تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی بودند. زبان فقهی و تبلیغی به سمت ترکیب‌های جدیدی از فقه سنتی و مدرن پیش رفت و سعی شد تا این زبان به‌گونه‌ای تطبیق پیدا کند که همگان بتوانند از آن بهره‌برداری کنند. همچنین در این دوره، زبان فقهی و تبلیغی دچار نوعی جهانی‌شدن شد و بسیاری از مسائلی که در گذشته فقط در داخل کشور مطرح می‌شد، به مسائل جهانی تبدیل شد.

استفاده از بستر شبکه‌های اجتماعی در ترویج زبان فقهی در دهه ۱۴۰۰

در دهه ۱۴۰۰، زبان فقهی و تبلیغی در حوزه قم همچنان در حال تحول است. در این دوره، با توجه به گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای دیجیتال، تبلیغات دینی و فقهی به شکل گسترده‌ای در فضای مجازی منتشر می‌شود. همچنین، زبان فقهی تلاش دارد تا بیشتر به مسائل روز و نیاز‌های جامعه پاسخ دهد و در عین حال ارتباطی میان فقه سنتی و فقه نوین برقرار کند. این دوره به‌ویژه با توجه به چالش‌ها و تحولات جهانی، بر اهمیت پاسخگویی به مسائل جدید و پیچیده تأکید دارد.

به جز این تقسیم بندی در مورد تغییرات و تطور زبان فقهی به نظر می‌رسد در حوزه علمیه قم روند تکمیلی نیز در امور تبلیغات صورت گرفته است که نقطه آغاز ان به زمان بازتاسیس این حوزه باز می‌گردد.

در سال نخست دهه ۱۳۰۰ حوزه علمیه قم زیر سایهآیت الله عبدالکریم حائزی تبلیغ دین به صورت سازمان‌یافته را در دستورکار خود قرار داد.

حائری در نخستین گام‌ها با برگزاری مراسم در منزل خود و مدرسه فیضیه و دعوت از سخنورانی مانند شیخ عباس قمی، پایه‌های تبلیغ منظم را بنا نهادند.

اعزام مبلغان به شهرستان‌ها، تشویق به تألیف کتب تبلیغی، تربیت مبلغان انقلابی و توجه به ابعاد سیاسی تبلیغ دین از دیگر اقدامات حوزه علمیه قم در زمینه تبلیغ در این بازه زمانی است.

برنامه‌ریزی برای آموزش زبان به طلبه‌ها و اعزام طلاب برای کار تبلیغی به فراسوی مرز‌ها ابتدا در همین بازه زمانی در دستورکار حوزه علمیه قم قرار گرفته است، اما به دلیل شرایط محدود اموزشی در ان زمان تا دهه‌های بعد تحقق ان به تعویق افتاده است. با این وجود در روند سیر تطور تبلیغ در حوزه علمیه قم از مساله تربیت مبلغان بین المللی نباید غفلت کرد کما این که در دوران مرجعیت آیت‌الله العظمی بروجردی این مهم محقق شد و در این دوره شاهد گسترش چشمگیر فعالیت‌های تبلیغی هستیم.

تأسیس مرکز اسلامی هامبورگ، توسعه اعزام مبلغان به شهرستان‌ها، استقرار دائمی علما در مناطق مختلف و گسترش ارتباطات بین‌المذهبی با مراکزی مانند الازهر مصر از دستاورد‌های این دوره است

پس از انقلاب اسلامی، فعالیت‌های تبلیغی هم از نظر کمّی و هم کیفی رشد بی‌سابقه‌ای یافت. تأسیس نهاد‌هایی مانند مدیریت حوزه، دفتر تبلیغات اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، امکان برنامه‌ریزی منسجم برای تبلیغ دین را فراهم آورد.