موسسان حوزه علمیه قم / شیخ عباس قمی؛ مدرس پرآوازه حوزه علمیه قم که کمیته مجازات او را تهدید به مرگ کرد

شیخ عباس قمی یکی از چهره‌های برجسته و تأثیرگذار در تاریخ علم و فرهنگ شیعه است. وی در دوران خود نقش بسیار مهمی در گسترش علوم دینی، فقهی، و فلسفی ایفا کرده و به عنوان یکی از علمای برجسته حوزه علمیه قم شناخته می‌شود.

شیخ عباس در سال ۱۲۹۴ق در قم به دنیا آمد. پدرش محمدرضا قمی فردی متدین و مرجع مردم برای آگاهی از وظایف شرعی و مادرش، بانو زینت از زنان متدین و پارسا بود.شیخ عباس قمی درباره مادر خویش اینچنین بیان می‌دارد که:«من هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است؛ زیرا ایشان سعی داشت همیشه مرا با طهارت کامل شیر دهد».

شیخ عباس در بازگشت از نجف به قم، ازدواج کرد. وی دختر سید زکریا قزوینی از علمای قم را به همسری برگزید؛ اما این وصلت پس از چندی به جدایی انجامید.

محدث قمی هنگامی که در مشهد اقامت داشت، با دختر سید احمد طباطبایی (۱۲۷۰-۱۳۳۴ق) ازدواج کرد.

محدث قمی برای تکمیل علوم و معارف سفرهایی را به شهرهای مختلف اسلامی داشته و به همین علت در سه حوزه علمیه قم، نجف و مشهد تحصیل کرده و پای منبرهای مختلف اساتید متفاوت بوده است.

او پس از درگذشت میرزا حسین نوری در سال ۱۳۲۲ق نجف را ترک کرد و به ایران بازگشت. وی در مدت اقامت در ایران، چندبار به زیارت عتبات عالیات رفت و مجددا به حج مشرف شد
شیخ عباس قمی جمعه ۱ ربیع‌الثانی ۱۳۳۲ق به قصد اقامت وارد مشهد شد. علت اقامت وی در مشهد به تقاضای آقا حسین قمی بود و تا سال ۱۳۵۴ق در آنجا سکونت داشت
وی در مدت اقامت ۲۲ ساله خود در مشهد، به تألیفات متعدد مشغول گردید و مجالس وعظ و خطابه فراوانی داشت که زبانزد عام و خاص گردید. وی همچنین در این منابر به افشاگری علیه آمریکایی‌ها و روشنگری مردم می‌پرداخت که از سوی کمیته مجازات حزب دموکرات مشهد تهدید به مرگ شد.

شیخ عباس قمی پس از واقعه مسجد گوهرشاد و قتل عام مردم و تبعید آقا حسین قمی در سال ۱۳۵۴ق به نجف بازگشت و تا پایان عمر در آن جا ماند.

محدث قمی و تجدید حوزه علمیه قم

در سال ۱۳۴۰ قمری (۱۳۰۰ خورشیدی) یعنی یک سال پس از تصرف تهران توسط رضاشاه پهلوی، عباس قمی به دعوت عبدالکریم حایری یزدی – که به خواهش علمای عصر خویش برای تجدید مرکزیت حوزه علمیه قم، در این شهر ماندگار شده بود – برای تدریس به حوزه علمیه قم فراخوانده شد و در همین ایام یعنی سال ۱۳۴۴ قمری، مهم‌ترین کتاب حدیثی ایشان یعنی سفینهالبحار و مدینه الحکم و الآثار – که فهرست موضوعی تفصیلی برای احادیث کتاب بیش از صد جلدی بحار الانوار تألیف علامه مجلسی است – پس از سالها تلاش شبانه‌روزی مؤلف در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت و به این ترتیب می‌توان گفت او به کتاب بحار الانوار حیات مجدد بخشید. عباس قمی در این کتاب علاوه بر فهرست احادیث و آیات قرآن، گاه به بیان مطالب مهم نیز اهتمام ورزیده و علاوه بر این شرح حال مختصری از مشاهیر و بزرگان علمای شیعه و سنی و حتی برخی از شعرا و ادیبان را نیز ضمیمه کرده‌است. اما البته مزیت اساسی این کتاب آن است که مؤلف، همه آداب ظاهری و باطنی نقل حدیث را از قبیل پاکیزگی ظاهر و باطن و خلوص نیت و پرهیز از اغراض مادی رعایت نموده‌ است.

دیدگاه‌های فقهی شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی در فقه از نظر علمی صاحب‌نظر و مبتکر بود. وی به عنوان یکی از شاگردان برجسته فقه در حوزه علمیه نجف، آثاری در زمینه فقه و اصول به نگارش درآورد که مورد توجه بسیاری از علماء و طلاب قرار گرفت. او در فقه بر استفاده از آیات و روایات تأکید داشت و همواره سعی می‌کرد که پاسخ‌های دقیق و متقنی برای مسائل فقهی پیدا کند.

یکی از مهمترین ویژگی‌های فقهی شیخ عباس قمی این بود که به فقه استدلالی و تفقهی بسیار علاقه‌مند بود و در آن زمان به یکی از مهم‌ترین مراجع فقهی تبدیل شده بود. در آثار فقهی او می‌توان دید که برای بسیاری از مسائل دینی، نظرات و استنباط‌های نوآورانه‌ای ارائه کرده است که با نیازهای جدید جامعه تطابق داشت. این توجه به نیازهای روز و تطبیق فقه با شرایط مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی باعث شد که آثار شیخ عباس قمی در میان علما و طلاب جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.