وظیفه ما پرداخت عوارض است، وظیفه شهرداری چیست؟

مهتاب خانلری: شهرداری‌ها سالانه تعرفه‌ای برای اخذ عوارض شهری و بهای خدمات وضع و منتشر می‌کنند. این تعرفه شامل کلیه درآمد‌هایی است که شهرداری بابت خدمات خود دریافت می‌کند. عوارض شهری یکی از منابع پایدار درآمد شهرداری‌ها است که نقش حیاتی در تامین منابع مالی خدمات شهری دارد. جمع‌آوری و دفع زباله‌های شهری، نگهداری از تاسیسات عمومی مانند خیابان‌ها و پارک‌ها، حمل و نقل عمومی و زیباسازی شهر و هر آنچه که به زندگی روزمره ما در شهر مربوط است همه از جیب خودمان پرداخت می‌شود.

در طی یک دهه گذشته گزارش‌های پراکنده‌ای از شهر‌های مختلف کشور در رسانه‌ها درباره میزان پرداخت عوارض شهری به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد بسیاری از شهرداری‌ها در جمع‌آوری عوارض موفق نبوده‌اند. به طور مثال کمتر از ۲۵ درصد شیرازی‌ها در سال ۹۴ عوارض داده‌اند. این درصد در شهر تربت جام در سال ۹۷ به گفته شهردار تنها ۸ درصد بوده است. ۲۰ درصد گنبدی‌ها هم در سال ۹۸ عوارض شهری پرداخت کرده‌اند. ۱۳ درصد سمنانی‌ها نیز در سال ۹۹ عوارض داده‌اند. در ایرانشهر و اصفهان این رقم ۱۰ و ۵۰ درصد بوده است.

جمع‌آوری روشمند عوارض شهری و مصرف بهینه آن تاثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی ما در شهر دارد. این فرآیند گرچه از الگوی یکسانی پیروی می‌کند، اما حسب عوامل متعددی که بر این فرآیند تأثیر می‌گذارند می‌تواند شهر به شهر متفاوت باشد. به طور مثال تفاوت در جغرافیای اقتصادی شهر، توان اقتصادی شهروندان و ویژگی‌های فرهنگی شهر‌ها در تعیین نرخ عوارض تاثیر گذار است. از این رو تجربه شهرداری‌ها در سراسر کشور در اخذ عوارض شهری با یکدیگر تفاوت دارد. اما برای هر یک از ما در هر جای کشور که زندگی کنیم مهم است بدانیم حق السهمی که هر یک از شهروندان برای اداره شهر دارند چگونه تعیین و با چه روشی جمع آوری و مصرف می‌شود و چگونه قابل پیگیری و اعتراض است.

شهرداری‌ها تلاش می‌کنند تا حد امکان هزینه‌های خدماتی را که ارائه می‌کنند از طریق درآمد‌های پایداری مانند عوارض تأمین کنند. اگر ما روزانه با خودروی شخصی خود تردد می‌کنیم در حال استفاده از امکاناتی، چون آسفالت خیابان‌ها، روشنایی معابر و تابلو‌های راهنمایی هستیم که نگهداری آنها هزینه دارد. اگر مکانی تجاری در اختیار داریم و از آن طریق امرار معاش می‌کنیم نگهداری از فضای پیرامون کسب و کار ما با شهرداری است؛ بنابراین حق السهم ما بیش از شهروندی است که با وسیله حمل و نقل عمومی استفاده می‌کند یا مشغول تحصیل است. البته این تنها شهروندان نیستند که موظفند عوارض خدماتی که حاصل می‌کنند را پرداخت کنند. در هر شهر نهاد‌های عمومی، دولتی و نظامی نیز حضور دارند که سهم بالاتری در پرداخت عوارض دارند. از این رو برای شهروندان مهم است که بدانند شهرداری تا چه حد در دریافت این عوارض موفق یا ناکام بوده است.

تعرفه‌نویسی طبق ماده ۳۰ آیین‌نامه مالی شهرداری‌ها بر اساس دستورالعمل وزارت کشور تهیه می‌شود. قوانین و مقرراتی نظیر قانون شورا‌ها و آیین‌نامه‌های مرتبط، قانون درآمد پایدار شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، قانون مالیات‌های مستقیم، قانون نوسازی و عمران شهری، قانون برنامه توسعه ششم و قانون جوانی جمعیت بر تعیین تعرفه عوارض تأثیر دارند. تدوین و اجرای مقررات مناسب و شفاف برای اخذ عوارض شهری و آگاهی شهروندان از این مقررات و شیوه تنظیم و اجرای آن می‌تواند شهروندان را آگاه کند که عوارضی که پرداخت می‌کنند صرف چه کار‌هایی می‌شود و آیا دیگران هم به میزان سهم خود عوارض پرداخت می‌کنند یا خیر.

شهرداری‌ها برای تسهیل در پرداخت عوارض از روش‌های مختلفی استفاده می‌کنند. شایع‌ترین روش ارائه تخفیفات به شهروندان است. در اصفهان شهرداری برای جذب عوارض ۵۰ درصد تخفیف داده است. در گنبد قرعه کشی گذاشته‌اند تا شهروندان را تشویق به پرداخت عوارض کنند. شیرازی‌ها هم جشنواره خوش حسابی برگزار می‌کنند. شهرداری‌ها همچنین سامانه‌هایی را ایجاد کرده‌اند تا شهروندان به صورت غیر حضوری نیز بتوانند عوارض خود را پرداخت کنند.

در صورتی که شهروندی به میزان عوارض تعیین شده معترض باشد می‌تواند به کمیسیون ماده ۷۷ شهرداری شکایت کند. این کمیسیون شبه قضایی مستقل از شهرداری است و نمایندگانی از وزارت کشور، دادگستری و شورای شهر در آن عضویت دارند. قبض‌های عوارض شهری بر پایه بضاعت و دارایی شهروندان صادر می‌شود که به معنای تفاوت درآمد شهرداری‌ها بر اساس موقعیت جغرافیایی و اقتصادی مناطق است.

یکی از پرسش‌های دشوار در حوزه تنظیم تعرفه عوارض شهرداری نسبت آن با عدالت است. یعنی چگونه باید تعرفه را تنظیم کرد که سهم هر کس در آن عادلانه مشخص شده باشد. به گفته معاون شهرسازی شهرداری تبریز تعرفه عوارض این شهر در سال ۱۴۰۳ عادلانه تنظیم شده است، اما توضیح نداده که ملاک او از عادلانه بودن این تعرفه چیست. رییس شورای شهر تهران نیز گفته افزایش نرخ عوارض شهری نباید به گونه‌ای باشد که زندگی برخی را مختل کند. وی همچنین افزوده که عوارض شهری می‌تواند جنبه بازدارنده نیز داشته باشد. اما واقعا چه شاخص‌هایی تعیین می‌کند که تعرفه عادلانه است؟ شاید از سخنان رییس شورای شهر تهران بتوان چنین برداشت کرد که برقراری عدالت در تعرفه‌نویسی صرفا به مفهوم پرداخت برابر بر اساس توان اقتصادی شهروند نیست. بلکه تنظیم هوشمندانه عوارض شهری می‌تواند به کاهش معضلات شهرنشینی از جمله ترافیک سنگین، آلودگی هوا و حاشیه نشینی منجر شود. همچنین برخورداری شهر از سیستمی که بتواند تعرفه عوارض را بر وضعیت اقتصادی شهروندان و سهم آنان در برخورداری از خدمات شهری تعیین کند؛ یکی از راهکار‌های تقسیم عادلانه عوارض است. به طور مثال چه میزان خودرو در شهر تردد می‌کنند و تا چه میزان در آلوده کردن هوای شهر و ترافیک سهم دارند و بر این اساس چه میزان عوارض پرداخت می‌کنند و این عوارض چگونه صرف کاهش مشکل آلایندگی هوا می‌شود.

پژوهش‌هایی که از سوی رسانه‌ها و همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس صورت گرفته نشان می‌دهد موفقیت یا ناکامی شهرداری‌ها در اخذ عوارض شهری نه تنها به توان اقتصادی شهروندان بلکه به میزان آگاهی آنها از اهمیت و کاربرد این عوارض نیز وابسته است. آگاهی از دلایل پرداخت عوارض، انواع آن، میزان پرداخت و خدماتی است که در ازای آن دریافت می‌کنند. به گفته برخی مدیران شهری شهروندانی هستند که استطاعت مالی کافی برای پرداخت عوارض دارند، اما هنوز نمی‌دانند چرا باید عوارض بدهند. برخی تصور کنند که عوارض نوسازی باید صرف بنای مسکونی یا تجاری خودشان شود در حالی که این عوارض به کلیه املاک و اراضی شهر اختصاص می‌یابد.

همچنین عوامل دیگری، چون شفافیت مالی، و استفاده از فناوری‌های مدرن نیز در این فرآیند‌ها تاثیرگذارند. به طور نمونه مشارکت قابل توجه شهروندان در تهران و اصفهان به لطف کمپین‌های اطلاع‌رسانی و همچنین ایجاد تسهیلاتی از جمله ایجاد سامانه‌های الکترونیکی توانسته‌اند در این زمینه به موفقیتی نسبی دست یابند.

شهرداری‌ها معمولا می‌کوشند با استفاده از رسانه‌های مختلف مانند سایت‌های اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی، بروشور‌ها و اطلاعیه‌ها، اطلاعات کامل و شفافی درباره عوارض شهری به شهروندان ارائه دهند. برگزاری جلسات حضوری و آنلاین برای توضیح اهمیت عوارض شهری و نحوه مصرف آنها می‌تواند به افزایش آگاهی و مشارکت شهروندان کمک کند. شهرداری‌ها همچنین می‌توانند سیستم‌های شفافی برای گزارش‌دهی و پاسخگویی در مورد نحوه مصرف عوارض شهری ایجاد کنند تا شهروندان بتوانند به راحتی به اطلاعات دسترسی پیدا کرده و در صورت نیاز سوالات و مشکلات خود را مطرح کنند.

به طور مثال شهرداری قم با برگزاری جلسات توجیهی و نشست‌های عمومی، به شهروندان اطلاعاتی درباره اهمیت پرداخت عوارض و نحوه استفاده از این درآمد‌ها برای بهبود خدمات شهری ارائه کرده است. شهرداری تبریز نیز با استفاده از روزنامه‌ها و رادیو و تلویزیون محلی، کمپین‌های آگاهی‌بخشی در مورد عوارض شهری و اهمیت پرداخت به موقع آنها برگزار کرده است. شهرداری شیراز نیز با ایجاد مراکز مشاوره حضوری و تلفنی، به شهروندان امکان داده تا سوالات خود را مطرح کنند و مشاوره‌های لازم را در خصوص پرداخت عوارض دریافت کنند.

به عنوان نتیجه می‌توان گفت شهرداری‌ها برای جمع‌آوری عوارض و مالیات‌ها نیازمند یک سیستم منظم و کارآمد هستند که شامل ثبت و شناسایی املاک و مستغلات، ارزیابی و ارزش‌گذاری املاک، صدور و ارسال قبوض، دریافت و ثبت پرداخت‌ها، پیگیری و اعمال جریمه‌های تأخیر، و تهیه گزارش‌های مالی شفاف می‌شود. این سیستم‌ها با استفاده از پایگاه‌های داده دقیق، ارزیابی‌های منظم، روش‌های پرداخت متنوع مدیریت می‌شوند تا تمامی مراحل به صورت کارآمد و منظم انجام شوند و مسئولان شهرداری و عموم مردم بتوانند از نحوه جمع‌آوری و استفاده از این درآمد‌ها مطلع شوند.