روش‌هایی که شاید در ظاهر کم‌دردسر و پرسود باشند اما در واقعیت بازی با سلامت جسم است و روان.
در کنار تراژدی فروش کلیه و دیگر اعضای بدن که فقدانشان خطر مرگ برای فرد بدنبال ندارد، حالا به آگهی‌هایی رسیده‌ایم که نه تنها زوج‌هایی را هدف قرار داده که بنا به هر دلیلی از نعمت بچه‌دار شدن محروم هستند، بلکه زنان کم‌درآمدی را نشانه می‌رود که حاضرند ۹ ماه بارداری و تمامی مصائب و مشکلات اجتماعی آن را تحمل کنند اما در عوض پول بزرگی (با توجه به سبک زندگی‌شان) دریافت کنند؛ بله، درست حدس زدید در مورد بازار داغ رحم‌های اجاره‌ای صحبت می‌کنیم.
در مورد رحم‌های جایگزینی صحبت می‌کنیم که قرار نیست میوه وجودشان را حتی یک نظر ببینند و شیرینی لبخندشان را بچشند.
در مورد والدینی صحبت می‌کنیم که به اندازه یک زن باردار ۹ ماه سختی، ترس، نگرانی و اضطراب را پشت سر می‌گذارند تا فرزندشان را که در بدنی دیگر به امانت گذاشته‌اند هر چه سریع‌تر به رشد کامل برسد و به آغوش پدر و مادر واقعی خود بازگردد.
در ظاهر این طور به نظر می‌رسد که رحم جایگزین روشی بسیار عالی برای برآورده شدن نیاز هر دو طرف قرارداد است؛ حامل پولش را می‌گیرد و خانواده هم فرزندش را. اما این همه ماجرا نیست. در این میان برای هر دو طرف قرارداد مشکلاتی وجود دارد که ممکن است ضربه‌های روحی و روانی آن هرگز تا ابد درمان نپذیرند.
تصور کنید خانواده‌ای که تلاش می‌کند فرزندی از خون خود داشته باشند، زنی را پیدا می‌کنند که قبول می‌کند در مقابل دریافت وجهی ٩ ماه از جنین آنها در رحم خود نگهداری کند. اما این زن که در ابتدای کار پای همه برگه‌ها را امضا کرده و تعهد داده، به خاطر حفظ آبرو یا مخالفت ناگهانی همسرش از ادامه بارداری سر باز می‌زند و همه تلاش‌ها و هزینه‌ها بر باد می‌روند.
یا حتی برعکس، زوجی که با هزار امید پا در این راه می‌گذارند و زن مناسب برای امانت دادن فرزندشان را می‌یابند و لقاح مصنوعی صورت داده و جنین را به رحم جایگزین منتقل کرده‌اند، به دلایل مختلفی، شاید ترس، از ادامه مسیر سر باز می‌زنند و می‌روند و پشت سر خود را هم نگاه نمی‌کنند و دست آخر زنی می‌ماند با جنینی که از خودش نیست اما در وجودش زندگی می‌کند!
قانون در این مورد چه می‌گوید؟
با توجه به مسایل مطرح شده در بالا، وجود یک قانون منسجم و کامل برای این روش از بارداری به وضوح احساس می‌شود. قانونی که فعلا در ایران وجود ندارد و این مساله را به معضل تبدیل کرده است. البته از منظر دیگر می‌توان گفت چون قانونی وجود ندارد پس ممنوعیتی نیز وجود نخواهد داشت. هیچ نظارتی بر این عمل، همچون شمار دفعاتی که خانم باردار می‌تواند جنین فرد دیگری را در شکم خود نگه دارد هم نیست.
به صورت کلی، از نظر قانونی کودک متعلق به پدر و مادری است که از اسپرم و تخمک او جنین به وجود آمده است.
این در حالیست که بیمارستان‌ها معمولا گواهی ولادت را به کسی می‌دهند که جنین از بطن آن مادر متولد شده باشد. این‌جا تعارض به وجود می‌آید، جنین از فردی به دنیا می‌آید که تخمک به او و اسپرم به شوهر او تعلق ندارد؛ و هر دو بیگانه هستند.
اما در مورد قرارداد استفاده از رحم جایگزین باید بگوییم که غیرقانونی نیست و فقط برای تنظیم آن، رابطه قانونی وجود ندارد. اگرچه همین نبود قانون باعث می‌شود بر افراد صدماتی وارد شود.
ماده ١٠ قانون مدنی می‌گوید، مردم می‌توانند حقوقی که در قانون مشخص نشده است را منعقد کنند؛ به شرط اینکه خلاف اخلاق حسنه نباشد. این عمل خلاف اخلاق حسنه کشور ما نیست به همین دلیل چون موضوع غیرقانونی نیست و در نتیجه انعقاد آن مشکلی ندارد.
حکم شرعی رحم اجاره ای چیست؟
فتوای بیشتر مراجع تقلید در مورد اینکه وقتی نطفه مرد و تخمک زنش را در خارج از رحم ترکیب و به دلیل عدم توانایی زن در بارداری، آن را به رحم زن دیگری تزریق نمایند به شرح زیر است:
حضرت آیت ا… العظمی خامنه ای: «این کار فى نفسه اشکال ندارد ولى باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه و لمس حرام و غیر آنها اجتناب شود. به هر حال در صورتى که با این روش کودکى به دنیا بیاید ملحق به شوهر زنى که صاحب رحم است نمى‌شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنى است که صاحب تخمک است.»
حضرت آیت ا… العظمی سیستانی: «این کار فی نفسه اشکال ندارد.»
حضرت آیت ا… العظمی مکارم شیرازی: «هر گاه نطفۀ زن و شوهرى را در خارج از رحم با هم ترکیب کنند و در رحم شخص ثالثى قرار دهند، این امر ذاتاً جایز است؛ ولى چون غالباً مستلزم نگاه و لمس حرام است، تنها در موارد ضرورت مجاز است.»
حضرت آیت ا… العظمی صافی گلپایگانی: «چنانچه ملازم با حرام از قبیل لمس و نظر نباشد، فی نفسه مانعی ندارد.»
آیا مادر رضاعی حقی نسبت به کودک دارد؟
در مورد حقوق زنی که ٩ ماه جنین در رحمش رشد کرده است، این‌طور می‌توان گفت که چون این حق به صورت رسمی از طرف قانون‌گذار مورد شناسایی قرار نگرفته و قوانین برای آن وضع نشده است، با توجه به اصول و کلیات قوانین موجود، نمی‌توان حقی برای آن مادر قائل شد؛ چون نه تخمک متعلق به او است و نه اسپرم متعلق به شوهرش است. به همین دلیل هیچ رابطه‌ای جز حمل جنین را در این مدت ندارد. در نتیجه این زن حقی نسبت به آن کودک پیدا نخواهد کرد.
البته اختلاف‌نظرهای قانونی در این رابطه وجود دارد. برخی می‌گویند مادری که کودک را در بطن خود بزرگ می‌کند، در حکم مادر رضایی محسوب می‌شود (مادر رضایی به زنی گفته می‌شود که دو کودک از طریق خوردن شیر او به یکدیگر محرم شوند و جزو موانع نکاح محسوب می‌شود). نتیجه این است که اگر دختر یا پسری به روش مادر حامل به دنیا آمده، نمی‌تواند با دختر یا پسری که آن زن به دنیا می‌آورد، ازدواج کند. تنها رابطه‌ای که این‌جا ایجاد می‌شود، همین است.
مشکلات اجاره کردن و اجاره دادن رحم در ایران چیست؟
معلوم نیست چرا برخی از زوج‌ها اصرار دارند که از تخمک و اسپرم خود برای تولد کودک استفاده کنند در حالیکه می‌توان طعم زندگی در کنار خانواده را به نوزادان بی‌سرپرست چشاند و هم خود لذت والد بودن را برد و هم آینده‌ای امن برای کودک ساخت.
اما خب این طرزفکری فراگیر است و فقط به کشور ایران محدود نمی‌شود. ماجرای رحم جایگزین اول بار از کشور آمریکا آغاز شد اما بعدها همین کشور این روش بارداری را ممنوع اعلام کرد. فرانسه نیز از دیگر کشورهایی است که رحم جایگزین در آن منع قانونی دارد. اما در دهه اخیر این امر در کشور ما روال رو به رشدی داشته است. به طوری که به ادعای یکی از واسطه‌های گیرنده و اجاره‌دهنده رحم این کار در ایران با مبلغ دو میلیون تومان آغاز شد و اکنون (۱۳۹۷) به مبالغی بین ۲۵ تا ۶۰ میلیون تومان پیش و ماهی بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان کمک مالی برای داشتن تغذیه سالم رسیده است.
این در حالیست که رحم جایگزین روش کم‌مشقتی هم نیست. بعضا پیش می‌آید مادری که کودک را در بطن خود بزرگ نکرده، نمی‌تواند با او رابطه خلقی سالمی برقرار کند و ممکن است بعدها درباره ورود آن کودک به شناسنامه‌اش ذهنیت بدی داشته باشد.
یا همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، مادر جانشین باید بارداری را از خانواده خود مخفی کند، چون اگر افراد خانواده او متوجه چنین عملی شوند، برای او هزینه‌های روحی در برخواهد داشت. یا اگر این زن متأهل باشد که معمولا همچنین است و برای کسب درآمد حاضر به پذیرفتن چنین کاری می‌شوند، شوهر ممکن است در وسط کار پشیمان شود که در آن صورت هم نمی‌توان کاری کرد. موضوع دیگر که بسیار حائز اهمیت است، بیماری یا اعتیاد مادر با رحم جایگزین است که عواقب بسیار بدی می‌تواند داشته باشد.
در صورت تخلف طرفین قرارداد آیا امکان رسیدگی به شکایات وجود دارد؟
خیر. با توجه به نبود قانون درباره این روند ٩ ماهه، امکان رسیدگی به شکایات در صورت تخلف طرفین قرارداد وجود ندارد.
اگر شخص حامل گم شود و نتوانند به او براساس موادی که در قرارداد پیش‌بینی شده، دسترسی پیدا کنند، هیچ کاری نمی‌توان انجام داد. یک مشکل اساسی در مورد روش رحم جایگزین همین است. زنی که ٩ماه کودک را در رحم خود نگهداری می‌کند، معمولا وابستگی شدیدی نسبت به کودک پیدا می‌کند و جداشدن از او برایش خیلی سخت خواهد بود. همین امر ممکن است مشکلات بعدی را ایجاد کند.
مشکلات مادر جایگزین در ۹ ماه بارداری چیست؟
زنانی که به رحم اجاره‌ای اقدام می‌کنند، پس از بارداری برای نهان‌سازی بارداری خود و ترس از حرف و حدیث‌های احتمالی اطرافیان باید اقداماتی را صورت دهند. آنها در ابتدا سعی در مخفی‌کردن بارداری خود از اطرافیان می‌کنند. اما پس از گذشت چندین‌ماه درصورتی که متأهل باشند، پس از زایمان و تحویل نوزاد دیگران را مطلع می‌کنند که فرزند سقط شده است. اما اگر بیوه یا مطلقه باشند، خانواده گیرنده مکانی را برای او درنظر می‌گیرند تا بتواند ماه‌های آخر بارداری خود را به پایان برساند.
این در حالیست که اگر فرهنگ‌سازی غنی‌تر و اطلاع‌رسانی بیشتر در سطح کشور در مورد دیدگاه‌های عرفی، شرعی و قانونی رحم اجاره‌ای وجود داشته باشد، تحمل بار ننگ ناشی از آن برای خانواده‌های دهنده تسهیل خواهد شد.
همچنین باید توجه داشت که مهر و محبت مادری حین بارداری و با پیشرفت آن افزایش می‌یابد و در نتیجه جدایی پس از زایمان برای مادر جانشین دشوار خواهد بود. به همین خاطر لازم است در زمان انعقاد قراردادهای رحم اجاره‌ای دقت شود و به هر دوطرف آگاهی داده شود و همچنین برنامه پس از زایمان برای فاز پایانی بارداری تدوین و اجرا شود.
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفتوگو با جامعه ایرانی:
اعضای کمیسیون اقتصادی مجلس در گفتوگو با جامعه ایرانی تشریح کردند: