مرگ دریاچه ارومیه فرارسید/ تبدیل دریاچه به بزرگترین پارک گیاهی و جانوری جهان

جامعه ایرانی – کردوانی جغرافیدان گفت: قبل از سد سازی‌های عمده در این منطقه، کشت‌ از نوع گندم و زراعی بود و البته تنباکو و انگور نیز کشت می‌شد اما وقتی سدها احداث شد، با استفاده از آبی که در پشت سد ذخیره می‌شد، الگوی کشت از انگور و تنباکو به سیب و چغندر قند تغییر کرد همچنین از آنجا که آب در دسترس بود نوع کشت از زارعت به باغ تغییر می‌کند؛ با تغییر الگوی کشت در منطقه و افزایش سدسازی‌ها حجم آب ورودی به دریاچه کاهش یافت و در نهایت منجر به خشک شدن دریاچه ارومیه شد.

دریاچه ارومیه که در شمال غربی فلات ایران واقع شده است یک دریاچه تکتونیکی نسبتا بزرگ و فوق اشباع از نمک بود که در یک حوضه بسته قرار گرفته است. در گذشته طول آن ۱۲۰ کیلومتر و پهنای آن حدود ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر متغیر و همچنین مساحت این دریاچه بین ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بوده است.این دریاچه به دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اکوژیکی منحصر به فرد از سال ۱۳۴۶ به عنوان پارک ملی انتخاب و به همراه جزایر کبودان و قیون داغی جزو مناطق حفاظت شده اعلام شد.

این دریاچه در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین‌المللی تعیین و در سال ۱۳۵۶ به وسیله سازمان یونسکو جزو مناطق حفاظت شده زیست کره قرار گرفت.دریاچه ارومیه در گذشته محل مناسبی برای مهاجرت پرندگانی چون فلامینگو، مرغان و اردک‌ها بوده است از مهم‌ترین بی‌مهرگان موجود در این دریاچه می‌توان به گونه‌ای از میگوی آب شور بنام آرتمیا اشاره کرد.

این گونه مهم‌ترین منبع غذایی بسیاری از پرندگان آبزی مانند فلامینگوها به شمار می‌رود. اما امروز به دلیل پسروی آب دریاچه و وقوع خشکسالی‌های متعدد و بالطبع کاهش حجم آب آن، شرایط بسیار سختی را برای تداوم حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این دریاچه به وجود آورده که از آن جمله می‌توان به توقف حیات آرتمیا به دلیل شوری بالای آب دریاچه اشاره کرد.

اما این تمام ماجرا نیست بلکه به دلیل زدن چاه های غیرمجاز به دلیل تغییر الگوی کشت و عدم اقدام به موقع، مصرف بی‌رویه از منابع حوضه آبریز این دریاچه و ساخت سد بر رودخانه‌های آبریز، احداث جاده‌ای بر روی آن و خشکسالی سال‌های اخیر را باعث وضعیت بحرانی این دریاچه شده است.

امروز دیگر اثری از این دریاچه زیبا به چشم نمیخورد و دیگر حتی در کتب درسی دانش آموزان هم یادی از آن نمی شود و از نقشه های جغرافی کتب آموزشی آموزش و پروش حذف شده است. ۴۰ سال سوء مدیریت باعث شد این دریاچه به مرگ خود نزدیک شود ودیگر اثری ازآن برای آیندگان باقی نماند.

پروفسور پرویز کردوانی پدرعلم کویرشناسی ایران در گفت و گو با جامعه ایرانی از دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه سخن به میان آورد و گفت:دریاچه ارومیه از سال ۱۳۷۰ مریض شد و امروز بیش از ۹۰ درصد دریاچه ارومیه خشک شده است.

دریاچه ارومیه با آب‌های زیرزمینی منطقه اطراف دریاچه تداخل دارند

این جغرافیدان و دارندهٔ مدال ملی و نشان عالی دانش افزود:عیسی کلانتری دبیر ستاد احیا دریاچه ارومیه در سال ۹۳ گفت که هیچ گونه تداخلی میان دریاچه ارومیه و آب‌های زیر زمینی ودشت‌های حاشیه آن وجود ندارد این موضوعی است که متاسفانه در راهکارهای ۲۴ گانه وزارت نیرو که برای نجات دریاچه ارومیه به تصویب رسیده جایی ندارد و مورد توجه قرار نگرفته است.

کردوانی اضافه کرد:در سمیناری که سال ۱۳۷۰ در ارومیه برگزار شد بررسی علل شوری آب تحت‌الارضی و راه‌های جلوگیری آن در منطقه شرق دریاچه ارومیه نشان داد که دریاچه ارومیه به آب‌های زیرزمینی منطقه اطراف دریاچه با یکدیگر تداخل دارند.

این کویر شناس مطرح کرد:سوال مهم اینجاست که چرا دریاچه به این روز افتاد؟ دریاچه سه منبع آبی داشت؛یک منبع بارندگی که در سطح آن اتفاق می‌افتاد دومین منبع آب‌های سطحی و سومین منبع تامین آب دریاچه ارومیه از آب‌های زیر زمینی بود.

این محقق گفت:وقتی گفتند کشاورزی و صنعت را توسعه دهید وبعد شروع کردن به توسعه صنعت و شهر وقتی منابع آبی کم شد گفتند اولویت بندی برای توزیع آب قرار دهید و قرار بر این شد که ابتدا شهر و بعد صنعت و بعد کشاورزی تامین شود.از طرف دیگر آمدند شروع کردند به سد سازی در حالی که قبل از انقلاب یک سد در مناطق اطرف دریاچه ارومیه نبود؛ وقتی این سدها ساخته شد آب‌ها را به شهرها و صنایع دادند.  در آن زمان طرفداران محیط زیست گفتند که آب دریاچه خشک شده است مسولین در جواب آنان گفتند ما نمی‌توانیم آب را در اختیار دریاچه قرار دهیم چون طبق قانون حق آبه ابتدا برای شهر است.

اگر چاه‌های غیرمجاز حفاری نشده بود مطمئنا امروز دریاچه سالم بود

کردوانی ادامه داد:در این بحبحه مسئولین از اطراف دریاچه غافل بودند زیرا که تعداد زیادی چاه زدند و کشاورزی از این طریق افزایش پیدا کرد که متاسفانه به کمتر شدن سطح دریاچه ارومیه دامن زد.اگر چاه‌های غیرمجاز حفاری نشده بود مطمئنا امروز دریاچه سالم بود و اگر هم آب سطحی دریاچه کاهش پیدا می‌کرد مانند بقیه دریاچه‌های داخلی ایران آب پاشی می‌کردند تا دوباره سطح آب به قبل بازگردد.این حفاری چاه‌ها دریاچه را دچار مریضی غیر قابل جبران کرد.

این کویرشناس افزود:قانونی که برای بهره برداری چاه‌ها از آن استفاده می‌شود قانون ظروف مرتبط است که بر این اساس وقتی ۲ لیوانی که از طریق یک لوله بهم متصل شدند آب ریخته شود؛اگر یکی از لیوان‌ها را بالا ببریم آب به مست آن لیوان پایین تر سرازیر خواهد شد و بالعکس.بر اساس همین قانون چاه‌های اطراف آب‌های مورد نیاز دریاچه را تخلیه کردند و این باعث شد برای دریاچه ارومیه‌ای که به دلیل وجود سد‌ها از سطح نیز به آب دسترسی نداشت اکنون از زیر سطح هم دچار این نقصان شود و به این حال وروزافتد.

قبل از سد سازی‌های عمده کشت‌ در منطقه از نوع گندم و انگور بود

وی خاطرنشان کرد: قبل از سد سازی‌های عمده کشت‌ در منطقه از نوع گندم و انگور بود اما وقتی سدها احداث شدند، با استفاده از آبی که در پشت سد ذخیره می‌شد، الگوی کشت از انگور به سیب و چغندر قند که مصرف آب زیادی دارند،تغییر کرد همچنین از آنجا که آب در دسترس بود نوع کشت از زارعت به باغ تغییر می‌کند؛ با تغییر الگوی کشت در منطقه و افزایش سدسازی‌ها حجم آب ورودی به دریاچه کاهش یافت و در نهایت منجر به خشک شدن دریاچه ارومیه شد.

کردوانی با بیان اینکه آب دریاچه ارومیه شامل دو بخش شور و شیرین بود، خاطرنشان کرد: در دریاچه ارومیه آب شیرین از جنوب وارد و به سمت شمال که بخش شور دریاچه است، می‌رود؛ وقتی این شیرینی و شوری با هم مخلوط می‌شوند یک انتقال آب بین شمال و جنوب صورت می‌گیرد و باعث می‌شود شوری دریاچه یکنواخت باشد اما با ساخت پل میان‌گذر دریاچه ارومیه این گردش آب بین رودخانه قطع شد.

این محقق ادامه داد: به دلیل عدم گردش آب در دریاچه ارومیه، حجم رسوبات در دو جبهه از پل زیاد و عمق آب کمتر شده است و این امر باعث افزایش تبخیر در دریاچه ارومیه شده است البته قرار است بخشی از پل برای گردش آب بازگشایی شود و تونلی ایجاد شود تا آب را در قسمت شمالی و جنوبی بهم متصل کند.

بسته شدن اتصال شمال و جنوب در دریاچه ارومیه باعث اختلال در گردش دریاچه شد

کردوانی تصریح کرد: بسته شدن اتصال شمال و جنوب در دریاچه ارومیه باعث اختلال در گردش دریاچه شد اما علت کم آب شدن و در نهایت خشک شدن دریاچه به دلیل این است در سال‌های اخیر از یک سو با ۱۸ درصد کاهش میزان بارش و از سوی دیگر با افزایش برداشت آب از این دریاچه مواجه بوده‌ایم.

پدرعلم کویرشناسی ایران مطرح کرد:در همسایگی دریاچه ارومیه، دریاچه وان را در ترکیه داریم. اگر گرم شدن زمین و اقلیم به طور کلی، موجب خشک شدن دریاچه ارومیه شده باشد، این وضع باید دامنگیر دریاچه وان هم می شد. ممکن است دمای منطقه تا حدی نوسان پیدا کرده باشد اما این نوسان دما همیشه وجود داشته است.

این کارشناس و محقق محیط زیستی گفت:به هرحال تمامی این اتفاقات باعث شد که دریاچه روز به روز خشک تر شود و بعد از این اتفاقات پیشنهاد شد که بهترین راه این است که آب سدها را باز کنید که در جواب این پیشنهاد وزیر نیرو وقت گفت نمی‌توانم چنین اجازه‌ای دهم چون سازه سد به خطر می‌افتد.بعد از آن پیشنهاد دیگری مطرح شد که گفتند آب را از طریق دریای خزر و یا رود ارس  به دریاچه منتقل کنید که متاسفانه دوباره مسئولین وقت گفتند این طرح هم توجیه اقتصادی ندارد.در انتها به این نتیجه رسیدند که کم هزینه ترین راه بارور سازی ابرها است که این اقدام نیز نتیجه نداد و در این زمان بود که طرح های ۲۴ گانه پیشنهاد شد و تک تک چاه‌ها را بستند که با مقاومت ساکنین منطقه نیز مواجه شد چون مسئولین چاره دیگری برای خود درنظر نگرفته بودند.

متاسفانه علی رغم میل باطنی و بر اساس مشاهدات و آزمایشات فراوان تشخیص دادم این دریاچه احیا نمی‌شود

کردوانی افزود:در این زمان بود که خود بنابر درخواست آقای قاضی پور نماینده مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی وارد میدان شدم که متاسفانه علی رغم میل باطنی و بر اساس مشاهدات و آزمایشات فراوان تشخیص دادم این دریاچه احیا نمی‌شود که اگر اعلام عمومی می‌کردم طبق قانون شامل نشر اکاذیب می‌شد.به هرحال این مطلب را در جشن فارغ التحصیلی دانشجویان دانشگاه تهران که در دانشکده هنرهای زیبا برگزار شد،مطرح کردم و اولین روزنامه‌ای که به آن واکنش نشان داد،جوان بود.

۴۰ سال برنامه ریزی اشتباه مسبب مرگ دریاچه ارومیه است

پدرعلم کویرشناسی گفت: همه مسئولین می‌دانند آب دریاچه خشک شده ؛۴۰ سال برنامه ریزی اشتباه مسبب مرگ دریاچه ارومیه است.شهرستان‌های حاشیه دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی نیز تحت تاثیرمستقیم پس روی آب دریاچه قراردارد.بخش کشاورزی شهرستان‌های بناب، ملکان،عجب شیر،آذر شهر، اوزکوه و شبستر و حتی تبریز در معرض مستقیم پس روی آب دریاچه ارومیه است.

مرگ دریاچه ارومیه فرارسیده است

کردوانی اضافه کرد:به هرحال همه مسئولین با علم به اینکه مرگ دریاچه ارومیه فرارسیده است ولی باز هم سعی می‌کنند مانند بیماری که دچار مرگ مغزی شده است و اورا با دستگاه زنده نگه می‌دارند؛عمل کنند.در همین راستا آقای کلانتری طرح‌هایی برای زنده نگه داشتن دریاچه ارومیه دادند.

وی افزود:طرح نکاشت(یعنی هیچ چیز کشت نشود) یکی از آن طرح ها بود،که قرار بر این گذاشتند دورتادور دریاچه ارومیه هیچی کشت نکنند و آب‌های بخش کشاورزی درون دریاچه ارومیه ریخته شود.که‌این طرح هم توجیه اقتصادی نداشت و من اعتراضم را به این طرح اعلام کردم که خوشبختانه انجام نشد زیرا که می خواستند ۳ سال کشت و کشاورزی صورت نگیرد مسلما مردم منطقه چیزی برای خوردن نداشتند و مهم‌تر از همه آب هم برای خوردن نداشتند.

این کارشناس و محقق محیط زیستی گفت:گفتند طرح تعادل بخشی اجرا کنند و از شهر ارومیه ۴۱۶ کیلومتر لوله کشی با لوله پلی اتیلن که متری ۴۰۰ تومان بود انجام دادند و نصفی از آب کشاورزان را درون دریاچه ارومیه ریختند و اندازه گیری کردن و باز متوجه شدند سطح آب نسبت به سال گذشته کاهش پیدا کرده است و در ابتدا در یاچه ارومیه ۳۲ میلیارد متر مکعب آب داشت و امروز ۱ میلیارد متر مکعب آب دارد و قرمز رنگ شده است.

وی خاطرنشان کرد: نماینده ارومیه از وزیر آموزش و پرورش پرید که چرا اسم و نقشه دریاچه ارومیه را از کتب درسی حذف کردید مسلما می‌دانید که این دریاچه احیا نمی‌شود و وقتی دولت اعتبار نداد استانداران شروع کردن آب و فاضلاب و پساب چندین شهرستان را به درون دریاچه ریختند دلیلش هم موضوع ریزگردها را عنوان می‌کنند.این دلیل کذب محض است چرا که نمک دریاچه ارومیه از جنس کریستال است و ۹ ماه از سال منطقه بارندگی دارد و اگر آرد هم باشد در اثر این بارندگی‌ها خمیر خواهد شد.

کردوانی مطرح کرد:نمک دریاچه ارومیه به گفته پروفسور اعلا استاد دانشگاه تبریز ماده اولیه خمیردندان در آمریکا است و آنقدر ارزش دارد که باید کیلویی فروخته شود. دریاچه مهارلو در شرق شیراز در استان فارس هم بدین شکل است که از نمک آن برداشت می‌شود چون نمک احتیاج است و در همان منطقه که نفت استخراج می‌کنند از نمک استفاده می‌کنند چرا که درون چاه باید نمک ریخته شود تا نفت و آب که مخلوط است جداسازی شود و بعد در پتروشیمی نیز خیلی پر استفاده است چرا که کیف و کفش و.. مصنوعی که درست می‌شود همه از نمک استفاده می‌کنند.

این دریاچه از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی و حتی سیاسی باید خشک شود

پدرعلم کویرشناسی گفت:این دریاچه از لحاظ اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی و حتی سیاسی باید خشک شود.دلیل این حرف چیست؟چون از منظر اقتصادی زمین‌های مردم اطراف دریاچه و باغاتشان همه شور شده است و در بعد اجتماعی اکثر مردم منطقه مهاجرت کردند و از لحاظ زیست محیطی هم وقتی این همه نمک زار درست شده که آب شرب را از بین برده است. امروز برای ساکنین اطراف دریاچه ارومیه با تانکر آب می‌آورند.

کردوانی مطرح کرد:طرحی که من دارم این است که بعد از این نمک را جمع کنیم و تبدیل کنیم به یک پارک گیاهی که بزرگترین پارک گیاهی و جانوری جهان می‌شود و بعد آنچنان زیبا خواهد شد که دریاچه ارومیه از یادها خواهد رفت.

تبدیل دریاچه به بزرگترین پارک گیاهی و جانوری جهان

وی افزود:وقتی دریاچه خشک شد به جای آن باید از واژه کویر ارومیه استفاده کنند ولی بعد از آنکه طرح من را انجام دادند باید بنویسند بزرگترین پارک جنگلی و حیوانی ایران. در این پارک جنگلی گیاه سبز می‌شود و حیات وحش در آن وجود خواهد داشت.

این محقق در پایان گفت:حال امروز دریاچه ارومیه مانند این است که سرطان گرفته و سرطانش متاستاز است و هرکاری کنند درست نمی‌شود. در هیچ کجای دنیا شرایط دریاچه ارومیه وجود ندارد؛آمریکا دریاچه نمکی سالت لیک را دارد که دور آن اصلا چاه نزدند اما اطراف دریاچه ارومیه بی اندازه چاه زدند.نباید دنبال چاره برای احیا بود بلکه یک مراعات کنیم تا دریاچه ارومیه از بین رود. من خودم عاشق این دریاچه هستم و گریه کردم و اشک ریختم و هرچه تلاش کردیم نشد،چاره ای جز مردن وجود ندارد.حال دریاچه ارومیه مانند آدمی است که مریض شده و حالا دیگر نمی‌توان درمانش کرد و در خانه به کما رفته است؛ این بیمار را باید اهدا عضو کرد تا زندگی و حیات دیگران ادامه داشته باشد.البته فرق بزرگ آن کسی که اغما رفته با دریاچه ارومیه در این است که آن فرد زیان نمی‌رساند ولی دریاچه زیان می‌رساند.